Перейти к содержимому


Фотография

Sürüşdürülmüş LamYer Dəyişmələr


  • Mövzuya cavab vermək üçün, avtorizasiyadan keçməlisiniz.
Mövzuda Bir İsmarıc Var

#1 Xətib Təbrizi

Xətib Təbrizi

    Yeni

  • İstifadəçi
  • Pip
  • 79 ismarıc
  • Məkan:Bakı
  • Məzhəb:Hənəfi

Yerləşdirilmə tarixi: 02 dekabr 2015 - 03:44

 

  "Sürüşdürülmüş Lam"

 

    Digər bir adı “başlanğıc lamı” olan bu hərfin belə bir isim alması cümlənin əvvəlinə gətirilən birinci təkid hərfi (إنَ) ilə görüşməkdən yayındırılması ilə əlaqələdir. Cümlənin əvvəlində (sədarətində) İki təkid hərfinin yanaşı işlənməsi yolverilməz olduğu üçün başlanğıc hərfi olan bu “lam” cümlənin əvəlindən sürüşdürülərək cümlənin sonuna tərəf çəkilmişdir. Bu sürüşdürmə iki cür ola bilər:
 

Birinci sürüşdürmə cümlənin önünə “innə” təkid ədatı gəlmədən öncə önündə işləndiyi cümlə üzüvünün önündə qalmaq şərti ilə olan sürüşdürülmə. Bu zaman, “başlanğıc lamı”-nın önündə olduğu cümlə üzvü ilə yanaşı işlənməsi davam etdiyi halda, yalnız yerindən sürüşdürülməsi  ilə kifayətlənilir.
 

İkinci sürüşdürmə isə “lamın” cümlədəki sədarətini (cümlənin önündə gəlməsi xüsusiyyətini) itirməsi ilə yanaşı, həm də önündə işləndiyi cümlə üzvündən başqa bir cümlə üzvünün önünə sürüşdürülməsi.
 

   Dilin şahidləri olaraq bilinən Quran ayələri, ərəb şeiri və zərbi məsəllər cümlənin önünə (إنَ) təkid hərfi gələrkən “ibtida lamı”-nın yalnız (إنَ  təkid hərfinin özünün isimi elan etdiyi ) mübtədə, xəbər, xəbərin mübtədənın sifəti olmadığının isbatına  xidmət edən ayırma əvəzliyinin (zamirul fasl)  və xəbərin üzərində təsirini  buraxdığı cümlə üzvlərinin başına sürüşdürüldüyünə şahidlik edir. Lakin yuxarıda sadalanan hər bir cümlə üzvünün önünə” lam”-ın sürüşdürülülməsi üçün müəyyən şərtlər vardır.  “Ayırma zamiri” irabdan məhəlli olmadığı üçün (yəni cümlədə cümlənin bir üzvü olaraq yer almadığı üçün ) cümlə üzvü sayılmır. Gəlin sırası ilə “lamın” sadalanan cümlə üzvlərinin önünə sürüşdürülməsi üçün aranan şərtlərə nəzər salaq. Bir şeyi unutmaq olmaz ki, cümlənin mübtədasının önündə yer almış  ibtida lamı kimi tərif olunan bu hərf cümlənin önünə təkid anlamı ifadə edən “innə” hərfinin gəlməsindən sonra önünə gəldiyi cümlənin iki əsas üzvündən biri sayılan mübtəda öz adını dəyişərək “innə”-nin ismi olaraq adlandırılır. Bunu nəzərə alaraq, artıq biz mübtədanı  “innə”-nin ismi olaraq adlandıracayıq.
 

“Başlanğıc Lamı”-nın sürüşdürülərək “innə”-nin isminin önünə gəlməsi”.
 

Bunun üçün bir şərt vardır.“İnnə”-nin  xəbəri  zərf yaxud hərfi-cərr ilə məcrur olaraq gəlməlidir. Bir haşiyəyə çıxası olsaq, qeyd etməliyik ki, cümlədə xəbər rolunda tanınan zərf və hərfi-cərr ilə yiyəlik halda işlənmiş sözü, əslində, xəbər deyil, cümlə üzvü kimi xəbərin üzərində təsir buraxdığı  zərflikdir. Lakin bəzi dilçilər bu məsələyə səthi yanaşmışlar.  Xəbəri  zərf və hərfi cərr ilə yiyəlik halda olan cümlədə mübtədanın xəbərdən geriləməsi (sonra gəlməsi) həm mümkün, həmdə vacib ola bilər. Əgər mübtəda marifə isim olarsa və ya nəkrə olduğu halda, digər bir kəlimə ilə vəsflik daşımazsa, mübtədanın xəbərdən geriləməsi mümkündür. Əgər mübtəda nəkrə olduğu halda, heç bir kəlimə tərəfindən vəsf olunmazsa, yaxud xəbərə aid olan bir zamir ona bitişərsə, bu zaman, mübtədanın xəbərdən geriləməsi vacibdir.  Mübtədanın xəbərdən geriləməsi istər vacib formada olsun, istər mümkün formada, bu zaman,  geriləmiş mübtədanın, digər bir ifadə ilə desək “innə”-nin isminin önünə” ibtida lamı”-nın sürüştürülərək gətirilməsi mümkündür.

Məsələn :

إنَ في المجلس لزيدا

“Həqiqətən, Zeyd məclisdədir”.

إنَ في المجلس لرجلا

“Həqiqətən,  məclisdə bir kişi vardır”.

إنَ عند المجلس لرجلاَ عليمَا

“Həqiqətən, məclisdə çox elmli bir kişi vardır”.

إن عند المجلس لزيدا

“Həqiqətən, Zeyd məclisdədir”.
 

   Bundan əlavə, “İnnə”-nin isminin önündə sürüşdürülmüş lamın işlənməsi üçün digər bir şərt də qoyulmuşdur. Bu zaman, önünə lam sürüşdürülmüş “innə”-nin ismi cümlənin xəbəri ilə xəbərin məmulunun arasında olmalıdır, bir şərtlə ki, xəbərin məmulu ya hərfi-cərr ilə məcrur olan məcrur isim olmalıdır, ya da zərf olmalıdır. Amma bu şərt ilk şərtin demək olar ki, təkrar olduğu üçün bəzi qrammatika kitablarında bu şərt yer almamışdır.
 

“Başlanğıc  lamı”-nın sürüşdürülərək  xəbərin önünə gətirilməsi”.
 

Bunun üçün beş şərt irəli sürülmüşdür.
 

  1. Xəbər mübtədadan sonra gəlməlidir.
  2. Xəbər təsdiqdə olmalıdır.
  3. Önündə şərt ədatı olmamalıdır.
  4. Keçmiş zamanda olmamalıdır.
  5. Əgər keçmiş zamanda olarsa, mütləq önündə قد   ədatı işlənməlidir.

Məsələn:

إن ربك لسميع الدعاء

Həqiqətən, sənin Rəbbin duanı eşidəndir”.

إن ربك ليعلم

Həqiqətən, sənin Rəbbin bilir”.

إن نحن نحي الموتى

Həqiqətən, biz ölüləri dirildirik”.

 

Təqdim etdiyimiz nümunələrə diqqət ilə nəzər saldıqda beş şərtin heç birinin pozulmadığını görmüş oluruq.

 

“Başlanğıc lamı”-nın sürüşdürülərək  xəbərin  məmulunun önünə gətirilməsi”.

 

Xəbəri məmulu dedikdə xəbərin qrammatik yöndən təsirinə məruz qalmış ikinci dərəcəli cümlə üzvləri nəzərdə tutulur. Ənənəvi Ərəb dili qrammatikasında bu cür cümlə üzvlərinə “fədlə” deyilir. İkinci dərəcəli cümlə üzvləri ilə tamamlıq, zaman, məkan, tərzi hərəkət, səbəb, məqsəd zərfliyi, tamamlıq nəzərdə tutulur.
 

Xəbərin məmulunun önünə  sürüştürülmüş lam hərfi üçün iki şərt aranır.
 

  1. Məmul “innə”-nin ismi ilə xəbəri arasında olmalıdır.
  2. Xəbər “lam”-sız gəlməsinə rəğmən, “lam” hərfini qəbul etməyə münasib olmalıdır. Xəbərin lamı qəbul etməyə münasib olması o deməkdir ki, ikinci bənddə göstərilən beş şərt ilə uyğunluq təşkil etsin.

Məsələn:

إن زيدا لعلى سليم  قد سلم

“Həqiqətən, Zeyd  Səlimə salam  verdi”.

إن زيدا لكتابه قد أخذ

“Həqiqətən, Zeyd öz kitabını götürdü”.

 

“Başlanğıc lamı”-nın sürüşdürülərək  ayırma zamirinin (fasl zamirinin) önünə gətirilməsi”.

 

Bunun üçün heç bir şərt aranmır.

Misal olaraq, Qurani-Kərimdən bu ayəni zikr edə bilərik.

إن هذا لهو القصص الحق

 

Növbəti yazıda dilçilərin mövzu barədə fikr ayrılıqlarını zikr edəcəyik.

 

 

 

 

 


May peace and blessings be upon our Prophet Muhammad, his family, and Companions.

 

 


#2 Xətib Təbrizi

Xətib Təbrizi

    Yeni

  • İstifadəçi
  • Pip
  • 79 ismarıc
  • Məkan:Bakı
  • Məzhəb:Hənəfi

Yerləşdirilmə tarixi: 10 dekabr 2015 - 09:28

Bir gülləyə iki ov
 

Məsələ barədə dilçilərin fikrayrılığına keçmədən öncə bir məsələyə toxunmaq istərdim.
 

Haşiminin “Sürüşdürülmüş Lam”-ın xəbərin önündə gəlməsi üçün lazım olan özəllikləri sayarkən elm tələbəsi elə zənn edə bilər ki, o, bir məsələni gözdən qaçırmışdır. Məsələn, o, “Sürüşdürülmüş Lam”-ın xəbərin önündə gəlməsi üçün qoyulan şərtlər içərsində xəbərin şərt ifadə etməməsi bəndini zikr etməmişdir. Lakin digər dilçilər bunu öz kitablarında yazmışlar. Lakin bu, Haşiminin naqisliyi yox, əksinə dahiliyidir. Çünki Haşimi şərtlər içərsində xəbərin inkarda olmaması bəndini qeyd etdikdən sonra, əlavə olaraq, xəbərin şərt ifadə etməməsi bəndini zikr etməyə lüzum görməmişdir, çünki “Sürüşdürülmüş Lam”-ın xəbərin önünə gəlməsi üçün xəbərin inkarda olmaması şərtini irəli sürmək elə xəbərin şərt ifadə etməməsi şərtini irəli sürmək deməkdir. Bunun səbəbi isə odur ki, şərt ifadə edən bir kəlimə, eyni zamanda, inkar da ifadə etmiş sayılır. Bəli, bu, Ərəb dilində belədir. Əgər feil şərt ifadə edibsə, o həm də inkar məzmunlu sayılır. Ərəb dilində inkar mənəvi və ləfzi olaraq iki növdür. Kəlamın (ifadəli cümlənin) önündə konkret bir nəfy (inkar) hərfi (ədatı) işlənibsə, bu zaman, həmin ifadəli cümlə ləfzi olaraq inkar cümlə sayılır. Bir cümlənin önündə şərt ədatı işləndikdə isə, bu zaman, o, mənəvi inkarda sayılmış olur. Demək, Haşimi bir gülləyə iki ov etmişdir. Buna bəlağət elmində icaz demişlər. Bəlğətin üç üslübundan biri sayılan elmi üslübda icazdan istifadə edilməsi əhsəndir. Bu, mütəqəddim alimlərin yoludur.
 

Allah Təalə fəqir qulu Haşimiyə rəhmət eləsin!


Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 10 dekabr 2015 - 09:30 tarixində redaktə edildi.

May peace and blessings be upon our Prophet Muhammad, his family, and Companions.

 

 





Bu mövzunu oxuyan istifadəçi sayı: 0

0 İstifadəçi, 0 Qonaq, 0 Anonim