Mihnə Hadisələrində Kütləvi Əyilmə
İslam tarixinin ən qaranlıq dönəmlərindən biri “mihnə” adıyla məşhur olan hicri üçüncü əsrin əvvəlləridir.
Firqələrarası fikri ixtilaflar hakimiyyətdə olanlar və hakimiyyətə can atanlar üçün hər zaman ən gözəl fürsət idi. Kral Sünniləri dəstəkləyirdisə, müxaliflər Şiələrə geniş imkan yaradacaqları vədiylə onlardan faydalanırdılar. Bu taxt oyunlarından birinin sahəsi də “Quranın məxluq olub-olmadığı” məsələsidir.
Abbasi krallarından bir qismi Mutəzilini dəstəkləyir və siyasi müxalifləri sıradan çıxarmaq üçün müxtəlif bəhanələrlə insanları imtahana çəkirdilər. Məşhur qənaət öndərləri saraya aparılır, onlarla “profilaktik söhbət” edilirdi. Bu “söhbəti” dinləyənlərin böyük əksəriyyəti müxalif görüşü dildə qəbul edərək çıxır, bəziləri krallardan aldıqları pul qarşılığında hətta bu görüşün müdafiəçisinə çevrilirdi… İlk başda dediyimiz kimi, qılınc və pul…
İbnul Cəvzi (508–597 h/1114–1201 m) Əhmədin mənaqibi haqqında yazdığı kitabında bu proseslər haqqında deyir:
البابُ السادسُ والسبعُون في ذكْرِ جماعةٍ مِن كبارٍ الذين أجابُوا في المِحْنة
أجابَ مِن كبارِ العلماءِ : علي بن الجَعدِ ، وإسماعيلُ بن إبراهيمَ ابنِ عُلَيّة ، وسَعيدُ بن سُليمانَ الوَاسِطي المعروفُ بسَعْدَوَيْهِ ، وإسحاقُ بن أبي إسرائيلَ ، وأبو حَسَّانٍ الزّيَادي ، وبِشرُ بن الوليدِ ، وعبيدُ اللهِ بن عمرَ القَوَارِيري ، وعلي بن أبي مُقاتلٍ ، والفَضلُ بن غانِمٍ ، والحسَن بن حَمّادٍ سَجّادة ، وإسماعيلُ بن أبي مسعودٍ ، ومُحمَّدُ بن سعدٍ كاتبُ الواقدي ، وأحمدُ بن إبراهيمَ الدَّوْرَقي ، وإسماعيلُ ابن داودَ الجَوْزي ويحيى بن مَعينٍ ، وعلي بن المَدِيني ، وأبو خَيثمة زُهَير بن حَربٍ ، وأبو نَصرٍ التَّمارُ ، وأبو كُرَيبٍ
قلتُ : أبو مَعْمَرٍ اسمُه إسماعيلُ بن إبراهيمَ الهُذَلِي أجابَ كُرْهاً . ثم ندِم وأخَذ يذُمُّ نفْسَه على إجابتِه ، ويمدَح من لم يُجِبْ ويَغبِطهم
والثالثُ : أنَّ مُعظمَ القومِ لما أجابُوا قَبِلوا الأموالِ وترَدَّدوا إلى القومِ وتَقرَّبوا إليهم ، فَفعَلوا ما لا يجُوز ، فلهذا استحَقُّوا الذمَّ والهجْرَ
“Yetmiş Altıncı Bab: Mihnədə (hökmdarın istədiyi kimi) cavab verən böyük şəxsiyyətlərdən bir qrup haqqında
Böyük alimlərdən (hökmdarın istədiyi kimi) cavab verənlər: Əli bin Cad, İsmail bin İbrahim ibn Uleyyə, Sadaveyh olaraq tanınan Səid bin Suleyman Əl Vasiti, İshaq bin Əbi İsrail, Əbu Hassan Əz Ziyadi, Bişr bin Əl Vəlid, Ubeydullah bin Ömər Əl Qavariri, Əli bin Əbi Muqatil, Fadl bin Ğanim, Həsən bin Hammad Əs Səccadə, İsmail bin Əbi Məsud, Vaqidinin katibi Muhəmməd bin Sad, Əhməd bin İbrahim Əd Dəvraqi, İsmail bin Davud Əl Cəvzi, Yahya bin Main, Əli bin Əl Mədəni, Əbu Xeysəmə Zuheyr bin Hərb, Əbu Nasr Ət Təmmar və Əbu Kureyb.
(Daha sonra mihnədə qorxaraq hökmdarın istədiyi cavabı verənlərin birindən bəhs edir) Mən (İbnul Cəvzi) deyirəm: Əbu Muammər. Onun adı İsmail bin İbrahim Əl Huzəlidir. İkrah səbəbilə (imtahanda hökmdara istədiyi) cavabı vermişdi. Sonra peşman olub bu cavabı üçün özünü qınayar və imtahanda hökmdarın istədiyi cavabı verməyənləri öyər və onlara qibtə edərdi.
(Daha sonra “əgər bu alimlər şəri bir üzr sayılan ikrah altında idilərsə, o zaman Əhmədin onlarla münasibəti kəsməsi necə caiz olar?” şəklində bir etiraz qeyd edərək onun cavabında deyir)
Üçüncü səbəb: Bu qrupun əksəriyyəti (imtahanda hökmdarın istədiyi) cavabı verdikdən sonra, (ondan) mallar qəbul etməyə, onların (hökmdarların və Mutəzili alimlərin) yanına gedib-gəlməyə, onlara yaxınlaşmağa başladılar. Beləcə caiz olmayan bir iş gördülər və bu səbəblə qınaq və uzaqlaşdırmaya layiq oldular.
(Daha sonra dediyinə bəzi misallar verir ki, bunlardan biri də Əli bin Əl Mədəninin pul qarşılığı Mutəzilə üçün “Allahın görülməsi” hədisinin qüsurunu açması, ravilərdən birinin topuğuna işəyən bədəvi olduğunu deməsi məsələsidir və yetərincə məşhurdur.)”
Qaynaq: İbnul Cəvzi: Mənaqibul İmam Əhməd: 519, 523, 525
Daru Hicr: 1409
Qeyd: Bu imtahanda kralların istədiyi imzanı atmayanlar barmaqla sayılacaq qədər azdır. Alimlərin tamamına yaxını ikrah altında, kütləvi şəkildə (!) bu görüşü dilə gətirmişlər. Halbuki, onlardan bir çoxu bu fikri küfr sayırdılar... Hətta onlardan bir qismi pul qarşılığında qarşı cəbhəyə keçmiş, onlarla oturub-durmağa başlamışdır.
Burada adı çəkilənlər hədis sahəsinin, altı kitabın onurğasını təşkil edən kimsələrdir. Əgər “ən seçmə kadrlar” qılınc və pul qarşısında bu şəkil əyiliblərsə, başqa mövzularda da eyni şəkildə davranmaları bizə qəribə gəlməməlidir… O halda siyasətlə, maraqla hərhansı bir formada əlaqəsi olan fətvalara diqqətlə yanaşılmalı, onların müxtəlif təsirlərə məruz qaldığı unudulmamalıdır! “Alimlər hər zaman haqqı demişdir” şəklində utopik şüarları bir kənara qoyaraq hadisələrə realistik yanaşmaq lazımdır. Haqqı istəyən üçün bu belədir!