Bu mövzudakı ismarıc sayı: 14

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

İslam dininin ən böyük ikinci qaynağı Sünnət – Hədislərdir. Hədis elminin ən önəmli rüknü isə “Cərh və Tədil” elmidir.

Sadə bir dillə desək, bu elm hədis ravilərini “yararlı və yararsız” olaraq dəyərləndirir. Filankəs adildir xəbəri qəbul edilər və ya filankəs xəbər daşımaq üçün uyğun deyil…

Başqa sözlə “Cərh və Tədil” elmi, ən böyük ikinci qaynağımızın ən stratejik bölümüdür. Burada yol verilən xətalar və ya sabotajlar hədis qaynağındakı bərraklığı bulandırılmasında təməl rol oynayır…

 

Bu məqalədə Cərh və Tədil əhlinin bəzi dəyərləndirmələri haqqında tənqidlərə yer veriləcək. Beləcə hədis sahəsində müəyyən qədər bilgi sahibi olanlar, hədisçilərin  monopoliyasından qismən də olsa qurtulmaq, heç bir əsas olmadan rədd edilmiş ravilərin hədislərini qəbul etmək, yaxud ləyaqətsiz insanların tədil edilməsini rədd etmək kimi nöqtələr üzərində yenidən düşünmə, məsələlərə fərqli bir yanaşma imkanı qazanacaqlar. Tövfiq yalnız Allahdandır.
 

[Usuli]

Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) Cərh əhlinin tutarsız davranışlarına örnək verərək deyir:

 

الرابع : أن هؤلاءِ المحدثينَ يُجرّحون الرواةَ بأقلّ العِلَل ؛ أنه كان مائلاً إلى حبّ علي فكان رافضياً فلا تُقبَل روايتُه ، وكان معبَد الجُهَني قائلاً بالقَدَر فلا تُقبَل روايته ، فما كان فيهم عاقل يقول : إنه وصَف اللهَ تعالى بما يُبطِل إلهيَّته وربوبيَّته فلا تُقبَل روايتُه ، إنَّ هذا مِن العَجائب

 

“4. Bu mühəddislər ən kiçik illətlərlə raviləri cərh edirlər. Məsələn: filan ravi Əli sevgisinə meyl edib, beləcə Rafiziliyə düşüb və dolayısıyla rəvayəti qəbul edilməz! Məbəd Əl Cuhəni qədər mövzusunda səhv mövqedə olub, dolayısıyla rəvayəti qəbul edilməz!

Ancaq bu mühəddislərin arasında bir ağıllı adam yoxdur ki, desin: “filankəs Allahı, onun ilahiyyət və rububiyyətini batil edəcək bir şeylə vəsf edib, dolayısıyla rəvayəti qəbul edilməz!” Bu əcayib bir şeydir!”

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Əsəsut Təqdis: 215

Daru Nuris Sabah: 2011

 

Qeyd: Həqiqətən də bu əcayib bir şeydir! Əliyə qarşı onların standartına görə azacıq meyli olan kimsələri cərh edərkən, Allah haqqındakı təməl prinsiplərə zidd rəvayətləri nəql edən mücəssimləri tədil etmək… Cərh kitablarında bunun örnəkləri çoxdur…
 

[Usuli]

Şafilərdən Muhəmməd bin Aqil Əl Hadrami (1279-1350 h/1863-1931 m) Cərh edərkən səbəblərin açıqlanmasının vacibliyi və qapalı cərhlərin rədd ediləcəyi haqqında deyir:

 

جرحُ بعضِهم للمشهورةِ عدالتُهم وفضائلُهم الكاملةُ مُروءَتُهم كمَولانا جعفرِ الصادق والشافعي ومالك وأبي حنيفة مردود ، وإن زعَم الجارح أن لدَيهِ ألفُ برهانٍ ولكنه يدُلُّ على الحَسَد والشنَآن

والجرْح المبْهَم غيرُ المفسَّر لا يُقبَل إلا ممَّن انتفَتْ عنه الظُّنون واندفعَتْ التُّهَم وكان حَبْراً عالماً بمدلولاتِ الألفاظ ، وكان المجرُوحُ متروكاً عند الثقات مشهوراً أمره فحينئذٍ لا نُكلّف الجارحَ التفسيرَ ، لأنه مِن بابِ تحصيلِ الحاصل

وأما إن كانت هناكَ تهمةٌ ما أو كانَ المجروح مُخالفا للجارحِ في العقيدة أو خصْماً له فلا يُقبَل قوله فيه

 

“Hədisçilərdən bəzilərinin mövlamız Cəfər Əs Sadiq, Şafi, Malik və Əbu Hənifə kimi ədalətləri, kamil üstünlükləri və mürüvvətləri məşhur olanları cərh etməsinə gəlincə, bu cərhlər rədd edilər. Cərh edən min dəlilinin  olduğunu zənn etsə də, belə bir cərh həsədə və kinə dəlalət edir.

Qapalı, səbəbləri açıqlanmamış cərh sadəcə haqqında heç bir zənn və töhmət olmayan, nüfuzlu alim, ləfzlərin dəlalətlərini bilən kimsədən qəbul edilər. Bununla yanaşı cərh edilən kimsə də, güvənilənlər qatında tərk edilmiş, halı məşhur olmalıdır.

Bu halda cərh edəndən açıqlama tələb etmərik. Çünki, bu artıq bilinən şeyin soruşulmasıdır.

Yox əgər (carihə yönəlik) bir töhmət olarsa və ya cərh edilən Əqidədə cərh edənə müxalif və ya düşmən olarsa, bu halda cərh edənin onun haqqındakı sözü qəbul edilməz.”

 

Qaynaq: Muhəmməd bin Aqil: Əl Atbul Cəmil alə Əhlil Cərhi vət Tadil: 56

İordaniya: Darul İmamin Nəvəvi: 1425/2004

 

[Usuli]

Məşhur hədisçi İbn Əbi Hatim Ər Razi (240-327 h/854-938 m) Qazi Əbu Yusufun tərcümeyi halında Əhməd bin Hənbəldən nəqlən deyir:

 

نا عبد الرحمن أنا عبد الله بن أحمد [بن محمد - 3] ابن حنبل فيما كتب إلي قال سألت أبي عن أبي يوسف فقال : صدوق ، ولكن من أصحاب أبي حنيفة لا ينبغى أن يروى عنه شئ

 

“841: ... Abdullah bin Əhməd dedi: Atamdan Əbu Yusufu soruşdum, belə cavab verdi: Saduqdur. Lakin, Əbu Hənifənin əshabındandır. Ondan heç bir şey rəvayət edilməməlidir.”

 

Qaynaq: İbn Əbi Hatim Ər Razi: Əl Cərh vət Tadil: 9/201

Dairətul Məarif Əl Usmaniyyə: 1371/1952

 

 

Qeyd: Bəli! Siz doğru sözlü ola bilərsiniz. Ancaq dostluğunuzda Rəy Əhli varsa, cəza olaraq rəvayətləriniz tərk ediləcək... İşin daha gülünc yanı, Əbu Yusufun Əhli Rəyin imamlarından olduğu halda, bu səbəblə deyil, Əbu Hənifənin yəni Rəy Əhlinin əshabı olma ittihamıyla rədd edilməsidir.

Təbii ki, heç bir ədalət sahibi, xüsusilə Rəy əhlinə mənsub müsəlmanlar belə bir cərhi qəbul etməz və onlar üçün hədisin sənədində Əbu Yusufun olması heç bir problem ərz etmir. Bu cür ittihamlar sahibinin ciddiyyətsizliyindən və havasından başqa bir şeyə dəlalət etməz!
 

[Usuli]

Məşhur hədisçi İbn Əbi Hatim Ər Razi (240-327 h/854-938 m) iki böyük hədisçinin, öz atası Əbu Hatim və Əbu Zuranın Buxarini cərh etmələri haqda deyir:

 

محمد بن إسمعيل البخاري ، أبو عبد الله قدِم عليهم الرَّيَّ سنةَ مائتينْ وخمسينَ ، روى عن عَبدانَ المرْوزى وأبي همَّامٍ الصَّلْت بن محمدٍ والفِرْيابي وابن أبي أوَيْسٍ

سمع منه أبي وأبو زرعةَ ثم ترَكَا حديثَه عنْدما كتَب إليهما محمد ابن يحيى النيْسابوري أنه أظهرَ عندهم أن لفظَه بالقرآن مخلوقٌ

 

“1086: Muhəmməd bin İsmail Əl Buxari, Əbu Abdillah. 50 ci ildə Rey şəhərinə gəldi. Abdan Əl Mərvəzi, Əbi Həmmam Əs Salt bin Muhəmməd Əl Firyəni və İbn Əbi Uveysdən rəvayət etmişdir.

Atam (Əbu Hatim Ər Razi) və Əbu Zura (Ər Razi) ondan hədis dinləmiş, sonra isə onu tərk etmişlər. Tərk etmələrinə səbəb, Muhəmməd ibn Yahya (Əz Zuhli) Ən Neysəburinin onlara Buxarinin “Quranı tələffüzümüz məxluqdur” fikrini izhar etdiyini yazması olmuşdu.”

 

Qaynaq: İbn Əbi Hatim Ər Razi: Əl Cərh vət Tadil: 7/191

Dairətul Məarif Əl Usmaniyyə: 1371/1952

 

 

Təliq: Əbu Hatim Ər Razi və Əbu Zura Ər Razinin Cərh elmindəki mövqeyləri əhlinə məlumdur. Lakin, edilən cərhlər bu məqamlara uyğun olmayacaq dərəcədə gülüncdür.

Heç kim məsum deyil! Buxari də əsaslandırılması şərtilə tənqid edilə bilər. Lakin, Buxarinin cərhi üçün göstərilən səbəb həqiqətən gülüncdür.

Əsas olaraq Buxarinin “Quranı tələffüzümüz məxluqdur” sözləri göstərilir… Halbuki, bu sözlər tamamilə doğrudur və bunun əksini heç bir ağıl sahibi söyləməz! Buxarinin belə bir səbəblə cərh edilməsi qətiyyən qəbul edilə bilməz. Əksinə bu kimi şeyləri cərh səbəbi görənlərin ciddiyyətinə və səmimiyyətinə kölgə salar...

Öz hədisçilərinə qarşı bu cür ədalətsizliklərə yol verən kimsələrin, Rəy Əhlinə qarşı obyektiv olacaqlarını gözləmək boş bir xülyadır…

Ümumiyyətlə “Quranın məxluqluğu” məsələsi səbəbilə haqsız yerə cərh edilmiş bir çox kimsə vardır və bu cərh represiyasının kökü Əhməd bin Hənbələ dayanır. Hər nə qədər mövzu malalanmağa çalışılsa da həqiqət bu şəkildədir. Yeri gəldikçə örnəklər verəcəyik.
 

[Usuli]

Quranın məxluqluğu fitnəsi səbəbilə represiyaya məruz qalanlardan biri də Buxarinin şeyxi Əli bin Abdillah Əl Mədinidir. Mədini hədisçilərin ən yüksək sinfinə daxil olmaqla yanaşı, sadəcə Buxari ondan 300 ə yaxın hədis rəvayət etmişdir.

İbn Əbi Hatim Ər Razi (240-327 h/854-938 m) onun tərcümeyi halında deyir:

 

كتب عنه أبي وأبو زرعة ، وترَك أبو زرعةَ الروايةَ عنه مِن أجل ما كان منه في المحنة ، وكان أبى يروى عنه لنزوعه عما كان منه

 

“1064: ... Atam (Əbu Hatim) və Əbu Zura ondan hədis yazmışlar. (Quran) imtahanındakı mövqeyinə görə Əbu Zura ondan rəvayət etməyi tərk etdi. Atam isə, fikrini dəyişdiyi üçün ondan rəvayət edərdi...”

 

Qaynaq: İbn Əbi Hatim Ər Razi: Əl Cərh vət Tadil: 6/194

Dairətul Məarif Əl Usmaniyyə: 1371/1952

[Usuli]

Şafilərdən Tacuddin Əs Subki (727-771 h/1327-1370 m) Cərh sahəsində yol verilən ədalətsizliklər haqda deyir:

 

وينبغي أن يتفَّقَد عند الجرْح حالُ العقائد واختلافُها بالنسْبة للجارحِ والمجروحِ ، وربَّما خالفَ الجارحُ المجروحَ في العقيدة فجرَحَه لذلك

وإليه أشارَ الإمام الرافِعي بقوله : ينبغي أن يكون المزكُّون بُرَاءَ مِن الشَّحْناءِ والعَصَبية في المذهَب خوفاً مِن أن يحمِلهم ذلك على جرْح عدلٍ أو تزكيةِ فاسقٍ كما وقَع لكثيرٍ مِن الأئمة

وقد أشار شيخ الإسلام سيّدُ المتأخرين تقي الدين إبن دَقيقٍ العيد في كتابه "الاقتراح" إلى هذا وقال : أعراضُ المسلمين حَفْرةٌ مِن حُفَرِ النار ، وقَف على شَفِيرِها طائفتانِ : المحدّثون والحكَّام

قلتُ : ومِن أمثلةِ ما قدَّمنا قولُ بعضِهم في البخاري تركَه أبو زرعة وأبو حاتمٍ مِن أجلِ مسألةِ اللفْظ

فياللهِ والمسلمِين ، أيجوز لأحدٍ أن يقول البخاري متروكٌ وهو حاملُ لِواءِ الصانَعة ومقدَّمُ أهل السنة والجماعة

ثم فياللهِ والمسلمِين ، أتُجعَل مَمادِحُه مَذَامَّ ؟ فإنَّ الحقَّ في مسألة اللفظ معه ، إذ لا يستريب عاقلٌ مِن المخلوقين في أن تلفُّظُه مِن أفعاله الحادثة التي هي مخلوقٌ لله تعالى ، وإنما أنكرها الإمام أحمد رضي الله عنه لبَشاعةِ لفظِها

ومِن ذلك قولُ بعض المجسّمة في أبي حاتم ابن حِبَّان : لم يكن له كبيرُ دينٍ نحن أخرَجناه مِن سِجِستانَ ، لأنه أنكر الحدَّ لله ، فيا لَيْتَ شِعْري مَن أحقُّ بالإخراج ، مَن يجعل ربَّه محدوداً أو مَن يُنزّهه عن الجسمية

وأمثلة هذا تكثُر ، وهذا شيخُنا الذهبي رحمه الله تعالى مِن هذا القبيل ، له عِلمٌ وديانةٌ ، وعنده على أهل السنة تحاملٌ مُفرِطٌ لا يجوز أن يعتَمد عليه

 

“Cərh zamanı carihin (cərh edənin) və məcruhun (cərh edilənin) etiqadi halları və inanc fərqliliklərinə də diqqət edilməlidir. Bəzən carih məcruha əqidədə müxalif olur və onu bu səbəblə cərh edir.

İmam Rafi aşağıdakı sözlərilə buna işarə etmişdir: “Təzkiyə edənlərin məzhəb əsaslı kin və təəssübdən uzaq olmaları lazımdır. Çünki, bu onları adil birini cərh, fasiq birini təzkiyə etməyə vadar edər. İmamlardan bir çoxu buna düçar olmuşdur.”

Şeyxul İslam, son dönəm alimlərinin seyyidi, Təqiyyuddin İbn Dəqiq Əl İd “Əl İqtiraf” adlı kitabında buna işarə edərək deyir: “Müsəlmanların irzi atəş çuxurlarından bir çuxurdur. İki tayfa bu çuxurun kənarında dayanıb: Mühəddislər və hakimlər.”

 

Mən (Subki) deyirəm: Bunun misallarından biri bəzilərinin “Əbu Zura və Əbu Hatim ləfz məsələsinə görə Buxarini tərk etmişlər” sözüdür.

Allah üçün! Buxari bu sənətin bayraqdarı, Əhli Sünnətin öncüsü olduğu halda bir kimsənin onun “mətruk” olduğunu söyləməsi caiz olarmı? Allah üçün! Onun üstünlükləri, qınaq sayıla bilərmi?

Şübhəsiz ki, ləfz məsələsində Buxari haqlıdır. Çünki, məxluqlardan heç bir ağıl sahibi tələffüzünün uca Allahın yaratdığı, insanın öz fellərindən olduğunda şübhə etməz!

İmam Əhməd – radiyallahu anh – bunu sadəcə xoş səslənmədiyi üçün inkar etmişdir.

Bəzi mücəssimlərin Əbu Hatim İbn Hibban haqqındakı “Dini bütün bir adam deyildi. Biz onu Sicistandan qovduq. Çünki, Allahın həddi olduğunu inkar edirdi” sözü də buna misaldır. Kaş biləydim ki, qovulmağa hansı daha layiqdir ... Rəbbini məhdud sayanmı, yoxsa Onu təcsimdən tənzih edənmi?

Bu kimi örnəkləri çoxaltmaq olar. Bizim şeyximiz Zəhəbi – uca Allah ona rəhmət etsin – bu qəbildəndir. Elm və diyanət əhli olsa da, Əhli Sünnətə qarşı ifrat dərəcədə hücumları var. (Bu sahədə) ona etimad edilməsi caiz deyil.”

 

Qaynaq: Tacuddin Əs Subki: Qaidə fil Cərh vət Tadil: 35-43

Hələb: 1410/1990

 

Qeyd: Subkinin sözləri reallığı tam əks etdirir. Hətta əlavələr etmək olar. İnsanlar bir birini nəinki etiqadi, hətta bəzən fiqhi ixtilaflar səbəbilə və ya fərqli görüşlərin normal qarşılanacağı yerlərdə cərh etmişlər. Şəxsi münasibətlər belə bəzən cərh əsası olmuşdur…  

Subkinin Əhməd haqqında dediyi sözlərə gəlincə, bunlar həqiqəti əks etdirmir! Öncəliklə Əhməd bin Hənbəlin məhz özü ləfz məsələsinə görə bir çox kimsənin etibarını zədələyərək haqsız yerə cərh etmiş, hətta ləfzə görə cərhin banisidir.

Digər bir tərəfdən, Əhmədin bu haqdakı etirazını sadəcə “xoş səslənməmək” kimi qələmə vermək haqqa müvafiq deyil! Əgər məsələ sadəcə səslənişdən ibarət olsaydı, bu səbəblə cərhə yol verilməməliydi. Yox əgər cərhin səbəbi sadəcə “xoş səslənməmək” olubsa, bu daha da absurddur... Görüşün özünə görə cərh caiz deyilkən, mücərrəd bir səsləniş üçün cərh biyabırçı bir təəssübün əlamətidir...

İfadəyə gəlincə həm məna, həm səsləniş etibarı ilə tam yerində bir ifadədir. Əhli Sünnətdən bunu açıq şəkildə söyləyən yüzlərcə alim vardır…
 

[Usuli]

“Cərh və Tədil” elmində imam sayılanlardan Əbu İshaq Əl Cuzcəni (v. 259 h/873 m) Rəy məktəbinin öndərləri haqqında deyir:

 

أبو حنيفة لا يُقنَع بحديثه ولا برأيه . أسد بن عمرو ، وأبو يوسف ، ومحمد بن الحسن ، واللُّؤلؤي قد فرَغ الله منهم

 

“Əbu Hənifə. Onun nə hədisi, nə də rəyi qəbul edilməz! Əsəd bin Amr, Əbu Yusuf, Muhəmməd bin Əl Həsən, (Həsən bin Ziyad) Əl Luluiyə gəlincə, Allahın bunlarla işi bitmişdir.”

 

Qaynaq: Əbu İshaq Əl Cuzcəni: Əhvəlur Ricəl: 117

Pakistan

 

Qeyd: Adı çəkilənlərin hamısı Əhli Rəy məktəbi mənsublarıdır. “Allahın onlarla işi bitmişdir” ifadəsini daha yaxşı anlamaq üçün Cuzcani haqqında yazılmış geniş bir araşdırmaya müraciət etdim. Orada bu sözün mənası belə açıqlanırdı: “Allah “Əl Lövhul Məhfuzda” onların şiddətli dərəcədə zəif olduqlarını yazmışdır...”

Başqaları insanlar tərəfindən cərh edilərkən, Əbu Hənifə və əshabı birbaşa Allah tərəfindən cərh edilmiş, necə deyərlər kitabı bağlanmışdır...

Onu da qeyd edim ki, İbn Həcər, Daraqutni, Zəhəbi və başqa müəlliflərin dəyərləndirməsinə əsasən Cuzcəninin özü Nasibi – Əli və Əhli Beyt düşməni olmuşdur…

Bu cür insanlar Cərh sahəsində necə imam olub? Əbu Hənifə və digərlərinə niyə Əhli Beyt düşməni bir Nasibinin gözüylə baxmalıyıq? Bu ədalətsiz dəyərləndirmələrin nəticəsində hansı hədislər itib gedib?... Düşündükcə çoxalan suallar...
 

[Usuli]

Cərh və Tədil sahəsində edilən ədalətsizliklər daha sonrakı alimlər tərəfindən də tənqid edilmiş, bəzi haqsız hökmlər qüvvədən salınmışdır.

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) məsələni Əli düşməni, Muaviyə dostu bir Nasibi olan Cuzcani və bənzərləri üzərindən dəyərləndirək deyir:

 

وممنْ ينبغي أن يُتوقَّف في قبول قوله في الجرح : مَن كان بينه وبين مَن جرَحه عداوةٌ سببُها الاختلافُ في الاعتقاد ، فإن الحاذق إذا تأمَّل ثَلْبِ أبي إسحاق الجوزجاني لأهلِ الكوفة رأى العجبَ ، وذلك لشدة انحرافه في النصْب وشُهرة أهلِها بالتشيع

فتراه لا يتوقَّف في جرْحِ مَن ذكَره منهم بلسانٍ ذَلْقٍ وعبارةٍ طَلْقةٍ حتى إنه أخذ يُليِّن مثلَ الأعمش ، وأبي نُعيمٍ وعبيدِ الله بن موسى وأساطينَ الحديث وأركانَ الرواية . فهذا إذا عارضَه مثلُه أو أكبرُ منه فوثَّق رجلا ضعَّفه : قُبِل التوثيق

ويلتحِق به عبد الرحمن بن يوسفَ بن خِرَاش المحدث الحافظ ، فإنه مِن غلاة الشيعة ، بل نسب إلى الرفض ، فيُتأنَّى في جرْحه لأهل الشام للعداوة البينة في الاعتقاد

ويُلحَق بذلك ما يكون سببُه المنافَسةَ في المراتِب ، فكثيرا ما يقَع بين العصْرِيَّينِ الاختلافُ والتباينُ لهذا وغيره ، فكلُّ هذا ينبغي أن يُتأَّنى فيه ويتأمل

 

“Cərh etdiyi kimsəylə arasında etiqad fərqliliyindən qaynaqlanan düşmənlik olan kimsənin cərh haqqındakı fikrini qəbulda tavaqquf etmək lazımdır.

Mahir kimsə Əbu İshaq Əl Cuzcaninin Kufə əhlinə iftiralarını düşündükdə təəccüb edər. Bunun səbəbi Cuzcaninin nasibiliyə sapması, Kufə əhlinin isə Şiəliklə məşhur olmasıdır.

Kufəlilərdən adını çəkdiyi hər kəsi kəskin dil və qəti ibarələrlə cərh etdiyi görə bilərsən. Hətta Əməşi, Əbu Nueymi, Ubeydullah bin Musanı, Hədisin sütunlarını, rəvayətin rüknlərini təlyin etmişdir.

Əgər Cuzcaniyə öz səviyyəsində və ya ondan daha üstün biri müxalifət edər, onun zəif saydığı ravinin güclü olduğunu bildirərsə, o zaman güclü olduğu fikri əsas alınar.

Bu halın digər bir örnəyi Mühəddis Hafiz Abdur Rahman bin Yusuf bin Xiraşdır. O qatı Şiələrdəndir. Hətta Rafiziliyə nisbət edilmişdir. Buna binaən etiqaddakı açıq düşmənçilik səbəbilə Şamlılara yönəltdiyi cərhlər ehtiyatla qarşılanmalıdır.

Aralarındakı üstünlük çəkişməsi səbəbilə edilən cərhlər də bu qəbildəndir. Eyni zamanda yaşayanlar arasında bu və başqa səbəblərdən ixtilaf və ayrılıqların cərəyan etməsi örnəyi çoxdur. Bütün bunlar üzərində diqqətli davranılmalı, düşünülməlidir!”

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Lisənul Mizən: 1/212

Darul Bəşəiril İsləmiyyə: 2002

 

 

Qeyd: Hədisçilərin özləri də etiraf etdiyi kimi, hətta Cərh imamı sayılan insanlar da şəxsi çəkişmələr və bənzəri qeyri adil səbəblərlə insanları cərh etmişlər. Elə isə, bu kimi cərhlər öz hökmünü itirmiş və hətta Carihlərin öz obyektivliyinə kölgə salmışdır. Bunun ən gözəl örnəyi Əhməd və davamçılarının Rəy əshabını zülmən cərh etməsidir.

Hədisçilərin istilahındakı “Şiəlik”, günümüzdə anladığımız mənadan fərqli bir məna daşıyır. İrəlidə bu məsələyə və bu terminlə bağlı problemlərə də toxunacayıq.
 

[Muslih]

Qədim cərh imamlarından sayılan Əbul Həsən Əl İcli (181-261 h/797-875 m) Sad bin Vaqqasın oğlu Öməri “Marifətus Siqat” adlı kitabında zikr edərək, güvənilən ravilər siyahısına daxil etmişdir:

 

عمرُ بن سعد بن أبي وقَّاصٍ ، مَدني ثقةٌ ، كان يَروي عن أبيه أحاديثَ ، وروى الناس عنه ، وهو الذي قتَل الحسينَ . قلتُ : كان أميرَ الجيْش ولم يُباشر قتْلَه

 

“1343. Ömər bin Sad bin Əbi Vaqqas. Mədinəlidir. Siqadır/Güvəniləcək adamdır. Atasından (Sad bin Əbi Vaqqasdan) hədislər rəvayət etmişdir. İnsanlar da ondan rəvayət etmişlər. (Peyğəmbərin nəvəsi) Hüseynin qatilidir.

Mən (Heysəmi) deyirəm: Ömər sadəcə (Hüseynlə savaşmağa gedən) ordunun əmiri idi. Qətldə birbaşa iştirak etməmişdir.”

 

Qaynaq: Əbul Həsən Əl İcli: Məarifətus Siqat: 2/166

Mədinə: Məktəbətud Dar: 1405/1985

 

Qeyd: Əslində qeyd və izah olmadan Günəş qədər açıq bir tablo var ortada... Həm Hüseynin – aleyhissalam – qatili, həm siqa/adil bir ravi...

“Hüseyni o öldürməyib, bu səhih deyildir” desəydi anlamaq olardı. Lakin, öz diliylə Hüseynin qatili olduğunu etiraf edərək, eyni zamanda siqa olduğunu demək... İnsanın heyrətdən donduğu an... Peyğəmbər övladının qatili, bizlərə Peyğəmbərimizin hədislərini nəql edəcək, dinimizi ondan öyrənəcəyik...

Kitabı tərtibləyən Heysəminin “izahı” isə, ayrı bir rəzalətdir... O öldürməyib, sadəcə öldürən qoşuna əmirlik edib, Hüseyni necə sıxışdıracaqlarını, suyunu necə kəsəcəklərini, bacılarını yarıçılpaq halda necə əsir alacaqlarını və bənzəri lənətlik işləri koordinasiya edib... məsum bir əmirlik… Beləcə əli qana batmayan sadiq bir ravi olaraq qalıb...

 

[Usuli]

Cəfər Əs Sadiq. Atası Muhəmməd Əl Baqir məşhur Əli Zeynul Abidinin oğludur. Zeynul Abidin isə, Huseynin – aleyhimussalam - Kərbəlada sağ qalan övladıdır.

Sadiq ləqəbiylə məşhur olan bu imamın hədis ravisi olaraq dəyəri nədir?

 

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) öz “Siyər” və “Mizan” adlı əsərlərində deyir:

 

لم يخرج له البخاري في الصحيح ، بل في كتاب الأدب ، وغيره

 

“Buxari nə “Əs Səhih”, nə “Əl Ədəb” nə də başqa kitablarında ondan hədis təxric etməmişdir.”

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Siyəru Aləmin Nubəla: 6/269

Beyrut: Muəssəsətur Risalə: 1405/1985

 

جعفر بن محمد بن علي بن الحسين الهاشمي ، أبو عبد الله أحد الائمة الاعلام ، بَرٌّ صادق كبير الشأن ، لم يحتج به البخاري . قال يحيى بن سعيد : مُجالِد أحبُّ إليَّ منه ، في نفسي منه شئ

 

“1519: Cəfər bin Muhəmməd (Əl Baqir) bin Əli (Zeynul Abidin) bin Əl Huseyn Əl Haşimi. Əbu Abdillah. Görkəmli imamlardandır. Dürüst, sadiq, uca insandır.

Buxari onunla ihticac etməmişdir. Yahya bin Səid (Əl Qattan) dedi: Muxalid mənim üçün ondan sevimlidir. Onun haqqında qəlbimdə bir şey var...”

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Mizənul İtidal: 1/414

Beyrut: Darul Marifə: 1382/1963

 

Zəhəbi başqa bir yerdə Yahya bin Səidin bu sözünə etiraz edərək deyir:

 

قلت : هذه من زَلقَات يحيى القطان ، بل أجمع أئمة هذا الشأن على أن جعفرا أوثقُ من مجالد ، ولم يلتَفِتوا إلى قول يحيى

 

“Deyirəm: Bu, Yahya Əl Qattanın ayaq sürüşmələrindəndir. Əksinə bu elmin imamları Cəfərin Muxaliddən daha etibarlı olduğunda icma etmişlər. Yahyanın sözünü diqqətə almamışlar...”

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Siyəru Aləmin Nubəla: 6/256

Beyrut: Muəssəsətur Risalə: 1405/1985

 

İbn Teymiyyə (661–768 h/1263–1328 m) “Minhəcus Sunnə” əsərində Buxarinin Cəfəri mücərrəd olaraq deyil, ondan şübhə etdiyi üçün tərk etdiyini açıq şəkildə qeyd edir:

 

وقد استراب البخاري في بعض حديثه لما بلغه عن يحيى بن سعيد القطان فيه كلام ، فلم يخرج له . ولم يُكذَب على أحد ما كُذِب على جعفر الصادق - مع براءته - كما كُذِب عليه

 

“Yahya bin Səid Əl Qattanın onun haqqındakı mənfi fikirləri Buxariyə çatdıqda Cəfərin bəzi hədislərindən şübhə etmişdir. Cəfərə iftira atıldığı qədər heç kimə atılmamışdır. Lakin, Cəfər bunlardan bəridir.”

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Minhəcus Sunnətin Nəbəviyyə: 7/534

Camiətul İsləmiyyə: 1406/1986

 

 

Qeyd: Buxari və ya başqa birinin hədis kriteriyaları Cəfər Əs Sadiqdən və ya Əbu Hənifədən hədis almayacaq qədər qatı ola bilər. Belə bir şeyi elmi münaqişə obyekti saya bilərik.

Lakin, ölçüləri bu qədər “yüksək” olan birinin Talhanın qatili və böyük Əməvi canisi Mərvan bin Əl Hakəm, Əlinin qətlini Allaha yaxınlaşdıran ən böyük əməllərdən sayan Xavariclərin lideri İmran bin Hattandan və bənzəri bir çox kimsəni hədisə əhil sayıb, Cəfərin rəvayətləri qəbul etməməsi çox qəribədir… Məgər Cəfər və ya Əbu Hənifə adı çəkilən canilər qədər bir dəyərə sahib deyimli? 
 

[Usuli]

Məşhur hədisçi, “cərh – tadil mütəxəssisi” İbn Əbi Hatim Ər Razi (240-327 h/854-938 m) Səhabələrin məqamından danışarkən onların məsumiyyətini başqa ad altında elə bir şəkildə təqdim edir ki, bu məqama nə Peyğəmbərlər, nə də Şiələrin anlayışında imamlar çata bilməz:

 

فنَفَى عنهُمْ الشَّكَّ والكَذِبَ والغَلَطَ والرّيْبَةَ والغمْزَ وسمَّاهم عُدُولَ الأمَّةِ فقال عز ذكْرُه في مُحكَمِ كتابه {وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ} ففسَّر النبي صلى الله عليه وسلم عن اللهِ عز ذكْرُه قولَه (وَسَطًا) قال : عدْلا

 

“(Uca Allah) onlardan şəkki, yalanı, xətanı, şübhəni və təni/qınağı nəfy etmişdir! Onları ümmətin adilləri adlandırmışdır. Uca Allah öz kitabında buyurur: “Beləcə biz sizi orta (yollu) bir ümmət etdik ki, insanlara şahid olasınız...” (Əl Bəqərə: 2/143)

Peyğəmbər uca Allah adından ayədəki “vasat/orta” sözünü “adil” olaraq açıqlamışdır.”

 

Qaynaq: İbn Əbi Hatim Ər Razi: Əl Cərh vət Tadil: 1/7

Dairətul Məarif Əl Usmaniyyə: 1371/1952

 

 

Qeyd: Həşəvi və ya Ammə adlandırıldıqları zaman etiraz edən bu insanların halı həqiqətən qəribədir... Məncə istidlalları bu dərəcədə dayaz və Quranın ümumundan qopuq olan bu sürü üçün Həşəvi adı bir ucaltmadır...

Bu sözləri deyən İbn Əbi Hatim Ər Razi barmaqla göstərilən “cərh və tədil” inhisarçılarındandır! Bu mütəxəssis yaşasaydı, ətrafına toplanan sürünü yararaq keçib ona bəzi suallar vermək istərdim:

Ey Peyğəmbər sözləriylə insanlar arasındakı kanalların inhisarçısısı! Müsəlmanlar Peyğəmbərlər üçün belə bir məqam iddia etməzkən, onları bir dəfə yolda görən adamların bu cür ultraməsum məqama ucalması necə baş verir?

Əgər səhabələr xətadan məsumdursa, bir birini xətayla və ya unutqanlıqla ittiham etdikləri onlarca səhih hədis nəyə dəlalət edir? Bunu görmək üçün sadəcə Zərkəşinin “Əl İcabə li İradi mə İstədrəkəhu Aişə aləs Sahabə” adlı kitabına (Türkcə tərcüməsi mövcuddur) nəzər salmaq yetərlidir. Kitabda Aişənin digər səhabələri xətayla ittiham etdiyi onlarca hədis mövcuddur…

Əgər səhabələr yalandan məsumdursa, o zaman Mistah, Hassan və digərləri Aişəni zinayla ittiham etdikdə doğrumu söyləmişdilər? Bu yalanları səbəbilə cəza aldıqları və fasiq adlandırıldıqları ayələri necə gizlədək? Əgər müəllifimiz adı çəkilən səhabələrin yalandan məsumluğunda israr edərsə, o zaman Aişəyə zina isnad etmiş olar. Yox əgər Aişənin təmizliyini deyərsə, o zaman iftira atan səhabələrin yalançı olduğunu qəbul edərək, öz hörümçək torunu yırtar…

Vəlid bin Uqbənin haqqında enmiş “bir fasiq sizə xəbər gətirərsə” məzmunlu ayəni Qurandan siləkmi? Əgər yalan danışmırdısa, onun gətirdiyi xəbər niyə araşdırılmağa möhtac idi?

Uca Allah ayədə səhabə adı altında tanıdığımız Mədinə əhlindən bəzi kimsələrin bizə gizli bir şəkildə münafiq olduğunu xəbər vermişkən, bu qrupun ümumi şəkildə yalandan məsumiyyətini hansı ağıl sahibi iddia edər? Məgər münafiqlər yalanın mənbəsi deyimli?

Müəllifin arxasında gizləndiyi ayə haqqında da çox şey demək, ayənin onun dediyini təsdiq etmədiyini asanlıqla isbat etmək olar… Lakin, sözü qısa tutaraq bu “imamın” üslubuna və düşüncə dayazlığına işarə etmək istədim…

Bu “imam” bizimlə Peyğəmbər arasında vasitədir və sözlərdən hansının Peyğəmbərə aid olub olmadığı mövzusunda biz onun “obyektiv” qiymətləndirmələrinə güvənmək məcburiyyətindəyik… Əks halda Peyğəmbərin sözünü inkar etmiş olarıq… Diqqət edin! İbn Əbi Hatimin yox Peyğəmbərin…

Bu həddini aşma o qədər çarpıcıdır ki, “Əl İsabə fil İhticac bi Fəhmis Sahabə” adlı kitabın yazarı Hey bin Səlim Əl Hey əsərin 44-cü səhifəsində İbn Əbi Hatimin sözlərini nəql edərkən, yuxarıda tərcüməsini verdiyimiz cümlələri mətndən çıxararaq, təhrif etmə məcburiyyətində qalmışdır… Bu təhriflə tanış olmaq, iki mətni müqayisə etmək istəyənlər müvafiq linkdən kitabı endirə bilərlər.

[Usuli]

Əsrimizin ən görkəmli hədisçilərindən sayılan Əhməd Əl Ğumari (1320-1380 h/1902-1960 m) ümumi olaraq müxtəlif hədislər və bəzi hədisçilər haqqında fikir və tənqidlərini bildirdiyi “Cunətul Attar” adlı əsərində, Əhli Hədisin Rafiziliyə inad olaraq ortaya çıxan Nasibilik meyli haqqında misal ola biləcək bir davranışını qeyd edərək deyir:

 

يكَاد النوَاصِبَ مِن الحفَّاظ تتَّفِق كلِمتُهم على بطلانِ "حديثِ الطَّيْرِ" بل بالَغوا حتى جعَلوه علامةً على ضَعْفِ الرَّاوي ، فكلُّ مَنْ رَواه جَرَّحُوه بروايَتَه

وكذلك فعَل الذَّهَبي في الميزانِ الذي ظهَر فيه نصْبُه بأجْلى مَعانِيه ، ولكنْ مالَ إلى الإعتدالِ في تاريخِ الإسلام

وبعد ، فإنْ لمْ يكُنْ حديثُ الطيْرِ صحيحاً فلا يصِحُّ في الدنيا حديثٌ البَتَّة ، ولا يقَع توَاترُ بخبرٍ بالمَرَّة

 

“(Hədis) Hafizlərindən olan Nasibilər demək olar ki, “Tayr/Quş” hədisinin batilliyində həmfikirdirlər. Hətta onlar daha da ifrata vararaq, (bu hədisi rəvayət etməyi) ravinin zəifliyi üçün əlamət olaraq təyin etmiş və (bu gülünc qaydaya əsasən) bu hədisi rəvayət edən hər kəsi bunu rəvayət etdikləri üçün cərh etmişlər.

Zəhəbi nasibiliyinin ən açıq formada ortaya çıxdığı “Mizanul İtidal” əsərində bu cür davranmışdır! Lakin, “Tarixul İslam” əsərində ədalətə meyl etmişdir...

... Əgər “Tayr/Quş” hədisi səhih deyilsə, Dünyada səhih olan heç bir hədis yoxdur, heç bir xəbərin heç vaxt təvatür səviyyəsinə çatması da vaqe olmamışdır! (Daha sonra hədisin texniki təhlilinə keçir)”

 

Qaynaq: Əhməd Əl Ğumari: Cunətul Attar: 1/27-28

Xüsusi Çap

 

[Usuli]

Hədisçilərdən bir çoxunun Cərh və Tadildə qəribə metodlardan istifadə etdikləri, üsul olaraq müəyyən etdikləri şeylərin ciddi tənqidlərə açıq olduğu əhlinə gizli deyil. Əsrimizin görkəmli mühəddislərindən Əhməd Əl Ğumari (1320-1380 h/1902-1960 m) müəyyən hədislər haqqında yazdığı bir kitabda bu tutarsızlıqlardan biri haqqında deyir:

 

ﻣِﻦْ ﻏَﺮاﺋﺐِ المحدّثينَ أﻧﻬﻢ ﻳُﻀﻌّﻔﻮن اﻟﺮاوي ﺑﻘﻠَّﺔِ اﻟﺮواﻳﺔِ واﻟﺤﺪﻳﺚِ ، وإذا ﻗﺎﻟﻮا ﻋﻦ اﻟـﺮاوي "ليس بشيءٍ" ﻓﻤﺮادُﻫﻢ أﻧﻪ ﻗﻠﻴﻞُ اﻟﺤﺪﻳﺚ ، ولم ﻳﺮوِ كبيرَ شيءٍ ... وﻫﺬا ﻣِﻦ اﻟﺠْﺮحِ اﻟﻐَﺮِﻳﺐ ..! ﺛـﻢَّ ﻣـﻊ ﻫـﺬا ﻳُﻀـﻌّﻔﻮن أﻳﻀـﺎً بكثْرةِ اﻟﺮّواﻳﺔ كما ﻓﻌَﻠﻮا ﻣﻊ اﺑﻦِ ﻋُﻘﺪةَ والجِعَابي والطبَراني وأبي الفرَج الأصْبَهاني وجَماعةٍ ، وﻫﺬا ﻗﺪ ﻳﻜﻮن ﻟﻪ وﺟْﻪٌ ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﺔ للأولى

 

“Hədisçilərin qərib davranışlarından biri budur ki, onlar ravini rəvayət və hədis azlığı səbəbilə cərh edirlər. Bir ravi haqqında “leysə bi şey/bir şey deyil” dedikdə, qəsdləri o adamın çox şey deyil, az hədis rəvayət etməsidir. Bu, qəribə bir cərh metodudur!

Bununla yanaşı çox rəvayət etmək səbəbilə də cərh edirlər. Necəki, İbn Uqdə, Ciabi, Tabərani, Əbul Fərəc Əl İsbəhani və bir qrup raviyə qarşı bu cür davranıblar. Bəlkə də bu ikinci metodun birinciyə nisbətdə anlaşılacaq bir tərəfi var.”

 

Qaynaq: Əhməd Əl Ğumari: Cunətul Attar: 2/53 (B-303)

Xüsusi Çap

[Muslih]

Muhəmməd Zahid Əl Kəvsəri (1296-1371 h/1878-1952 m) Cərh və Tədil sahəsində yazılmış kitabların ədalətsizliklərlə zəngin olması və bu təmayülün xüsusilə Əhmədin mihnəsindən sonra artması haqqında deyir:

 

ومِن أخْطرِ العلومِ علْمُ الجرْحِ والتعديلِ ، وفي كثيرٍ مِن الكتُبِ المؤلَّفةِ في ذلك غلوٌّ وإسرافٌ بالغٌ ، ويظهَر منشَأ هذا الغلو مما ذكَره ابنُ قتيبةَ في "الإخْتلاف في اللفْظ" ، ولا يخلُو كتابٌ ألّف بعدَ محْنةِ الإمامِ أحمدَ في الرجالِ مِن البُعْدِ عن الصَّوابِ ، كما لا يخفَي على أهلِ البصِيرةِ الذين درَسوا تلكَ الكتُبَ بإمعانٍ

 

“Ən təhlükəli elmlərdən biri “Cərh və Tədil” elmidir! Bu sahədə yazılmış kitabların bir çoxunda açıq bir həddi aşma vardır. Bu həddi aşmanın mənşəyi İbn Quteybənin “Əl İxtilaf fil Ləfz” adlı kitabında qeyd etdiklərindən aydın olur.

Əhmədin mihnəsindən sonra hədis raviləri haqqında təlif edilmiş heç bir kitab, haqdan uzaqlaşma xüsusiyyətindən xali deyil! Necəki bu, haqqında danışılan kitabları diqqətlə incələyən bəsirət əhlinə gizli deyil.”

 

Qaynaq: Muhəmməd Zahid Əl Kəvsəri: Əl İmta: 59

Əl Məktəbətul Əzhəriyyə Lit Turas

 

Qeyd: İslam dininin ikinci təməl qaynağı Sünnət, bu elmin onurğa sümüyü isə məhz Cərh-Tədil sahəsidir. Bu stratejik sahədə at oynadanların halı isə, səthi araşdırma aparan hər ədalət sahibinə bəllidir...

Əmanət edilən işi layiqincə görməyən bu tayfanın dinə verdiyi zərər isə, Günəş qədər barizdir... Onurğanın qırıldığı nöqtə məhz burasıdır... Ağıl sahibləri ibrət alın!