Mövzuda Bir İsmarıc Var

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Müsəlmanların din anlayışında bir çox müşkil və qəribəliyin ortaya çıxmasına səbəb olan bir yanaşma var. Bu yanaşmaya görə ortada bir ayə və ya hədis varsa, ağıl mütləq şəkildə kənara buraxılaraq bu nassların zahirinə müvafiq davranılar. Belə bir quru anlayışın anormallıqlar ortaya çıxarması çox normaldır.

Çünki, nassların sübutunda və düzgün anlaşılmasında ağlın önəmli bir rolu vardır. Bu məqamda ağlın kənara buraxılması, uca Allahı yaşıl bağda yaşayan, gecələri səmanın ən alt qatına sığan bir varlıq olaraq tanımağa, müxtəlif nasslar arasında tərəddüdə qalaraq, Allaha bəzən iki bəzən daha çox sayda göz nisbət etməyə və başqa sahələrdə bənzəri rəzalətlərə səbəb olur... Bu mövzuda bəzi sitatlar təqdim edərək, mövzu ətrafındakı dumanı azda olsa dağıtmağa çalıçağıq. Tövfiq Allahdandır.

[Usuli]

Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) əqli və nəqli dəlillərin zahirən bir birinə zidd olması halından danışaraq deyir:

 

في أن البراهِين العقليةَ إذا صارتْ معارضةً بالظاهرِ النقْلية فكيف يكون الحال فيها

اعْلَم : أنَّ الدلائل القطعيةَ العقليةَ إذا قامتْ على ثبوتِ شيءٍ ثم وجَدْنا أدلَّةً نقليةً يُشعِر ظاهرُها بخلاف ذلك .. فههنا لا يخلو الحالُ مِنْ أحد أمور أربعة

إما أنْ نُصدِّق مقتضى العقلِ والنقلِ ، فيلزَم تصديقَ النقِيضَيْنِ ، وهو مُحالٌ

وإما أنْ نُبطِلهما ، فيلزَمُ تَكذِيبَ النقيضيْنِ ، وهو محالٌ

وإما أنْ نُصدِّق الظواهرَ النقليةَ و نُكذِّب الظواهرَ العقليةَ ، وذلك باطلٌ ؛ لأنه لا يُمكِننا أنْ نعرِف صجَّةَ الظواهرِ النقليةِ إلا إذا عرَفْنا بالدلائلِ العقليةِ إثباتَ الصانعِ و صفاتِه ، وكيفيةَ دلالةِ المعجِزة على صدْقِ الرسولِ ، وظهورِ المعجزاتِ على يدِ محمدٍ عليْهِ السلامُ ، ولوْ جوَّزنا القَدْحَ في دلائل العقليةِ القطعيةِ صارَ العقلُ متَّهَماً غيرَ مقبولِ القول ، ولوْ كان كذلك لخرَج أنْ يكون مقبولَ القول في هذه الأصولِ

وإذا لمْ نُثبِتْ هذه الأصول خرَجتْ الدلائلُ النقليةُ عن كونِها مُفيدةً ، فثبَت أنَّ القدْحَ في العقلِ لتصحيح النقلِ يُفضي إلى القدْح في العقل والنقل معاً ، وإنه باطلٌ

ولما بطَلتْ الأقسامُ الثلاثةُ لمْ يبقَ إلا أنْ نقطَعَ بمقْتَضى الدلائلِ العقليةِ القاطعةِ ، ونقطَع بأنَّ هذه الدلائلَ النقليةَ إما أنْ يُقال : إنها غيرُ صحيحةٍ ، أو إنْ كانتْ صحيحةً إلا أن المرادَ منها غيرُ ظواهرها

ثم إنْ جوَّزنا التأويلَ اشتغلْنا على سبيلِ التبرُّعِ بذكْر تلكِ التأويلات على التفصيلِ ، وإن لم يُجِيزوا التأويلَ فوَّضْنا العلمَ بها إلى اللهِ تعالى . فهذا هو القانون الكلي المرجوع إليه في جميعِ المتشابهات ، واللهُ أعلمُ

 

"Bab: Əqli dəlillər, nəqli dəlillərin zahirinə zidd olarsa necə davranılar?

 

Bil ki, qəti əqli dəlillər bir şeyin sabitliyini göstərər, daha sonra nəqli dəlillərin zahirinin buna müxalif nəticəyə işarə etdiyini aşkarlarsaq, burada dörd variant mümkündür:

 

1. Əqlin və nəqlin ortaya qoyduqları hər iki nəticəni eyni zamanda təsdiqləyəcəyik. Bu halda iki ziddi təsdiqləmiş olarıq. Bu muhaldır/imkansızdır.

 

2. Əqlin və nəqlin ortaya qoyduqları hər iki nəticəni eyni zamanda batil sayacayıq. Bu halda iki ziddidə inkar etmiş olarıq. Bu muhaldır/imkansızdır.

 

3. Nəqli zahiri təsdiq edib, əqli zahiri inkar edəcəyik. Bu batildir. Çünki, bizlər nəqli zahirlərin doğruluğunu ancaq əqli dəlillərlə Allahın və sifətlərinin isbatı, möcüzənin peyğəmbərin doğruluğuna dəlalət şəklini, Muhəmmədin - aleyhissalam - əliylə möcüzələrin meydana gəlməsini bildikdən sonra anlayırıq.

Əgər qəti əqli dəlilləri şübhə altına alsaq, ağıl ittiham edilmiş, sözü məqbul olmayan bir şeyə çevrilər. Bu halda isə (Allahı, peyğəmbəri tanıma kimi) təməl məsələlər haqqında gəldiyi nəticələr qeyri məqbul olar. Bu təməlləri (Allahın varlığını, peyğəmbərliyi) isbat edə bilməsək, nəqli dəlilər faydasız bir şeyə çevrilər.

Buradan aydın oldu ki, nəqli doğrulamaq üçün ağlı şübhə altına almaq, nəticədə həm ağlı həmdə nəqli dəyərdən salar. Bu isə batil bir nəticədir.

Bu üç variant batil olunca, geriyə sadəcə dördüncü variant qalır.

 

4. Bizlər qəti əqli dəlillərin gərəyini təsdiq edib, nəqli dəlillərin aşağıdakı iki ehtimaldan birini daşıdığını deyəcəyik:

a ) Səhih deyillər.

b ) Əgər səhihdirlərsə zahirlərindən başqa bir şey qəsd edilmişdir.

Daha sonra əgər (əqlə zidd olduğu üçün zahirini rədd etdiyimiz nasslar haqqında) təvili caiz sayırıqsa, təfsilatlı təvillərdə dərinləşməklə məşğul olacayıq.

Yox əgər təvili caiz saymırıqsa, işin həqiqətini uca Allaha həvalə edərik. Bu söylədiyimiz, bütün mütəşabihatlar haqqında ümumi bir prinsipdir. Allah daha gözəl bilir."

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Əsəsut Təqdis: 217

Daru Nuris Sabah: 2011